Op 31 oktober 2016 (Hervormingsdag) is het ‘Lutherjaar’ ingezet (500 jaar geleden…). Groots in Duitsland, langzaam maar zeker ook in de Nederlanden…, maar valt er eigenlijk wel wat te vieren ? En is dat nog van enig actueel belang ?
Historie
Het begon met een Augustijner monnik, Martin Luther, die zich in de zestiende eeuw enorm ergerde aan de manier waarop anderen marchandeerden met het schuldgevoel van de mensen. Ze verkochten aflaatbrieven (kwijtschelding van opgelegde boete) voor elke denkbare zonde. Ze speelden daarbij in op de menselijke angst voor de hel op een manier die alles had van emotionele chantage. Op zich had Luther niets tegen de idee dat je een fout die je begaan had, kon rechtzetten door bijv. geld te geven voor een goed doel zoals de bouw van een kerk of de oprichting van een ziekenhuis. Maar dat je zonder een spoor van berouw met geld alles kon afkopen wat je misdaan had, vond hij immoreel. Zeker omdat sommige aflaatverkopers zich gewoon gedroegen als ‘marktkramers’ die hun waar aan de man wilden brengen en mikten op een zo hoog mogelijk omzet. Als serieuze monnik, gewetensvolle pastor en professor theologie wilde hij deze praktijken aanklagen en als het even kon, een halt toeroepen. Daarom zond hij op de vooravond van Allerheiligen (31 oktober) een brief aan de aartsbisschop van Mainz, die verantwoordelijk was voor de aflaatverkoop met een bewogen oproep om deze ten hemel schreiende praktijk een halt toe te roepen. Bij die brief voegde hij 95 stellingen, die hij over dit onderwerp had opgesteld. Deze stellingen – zo wil de legende – nagelde hij op diezelfde avond op de poort van de slotkerk van Wittenberg waar hij professor was. Dit was geen publieke provocatie maar de gewone gang van zaken om een academisch debat aan te kondigen. In die stellingen was hij ook behoorlijk kritisch over de paus, die volgens Luther z’n boekje toch wel te buiten ging. Hij beoogde dus een ‘discussie onder geleerden’ – de stellingen waren in het Latijn – maar ze vonden veel weerklank. Zo veel dat kort erna een enorme strijd in de katholieke Kerk losbrandde over wie er nu eigenlijk mocht bepalen wat wel en niet ‘christelijk’ was en in hoeverre veel dingen die in de kerk vanzelfsprekend waren, eigenlijk wel correct waren. Luther gebruikte daarbij consequent de Bijbel als criterium. Dit leidde al snel tot nieuwe vormen van kerk-zijn (los van de paus en de bisschop). De volkstaal werd ingevoerd in de mis, priesters huwden, kloosters werden opgeheven, de heiligenverering afgeschaft etc. De ene Kerk van West-Europa scheurde. 31 oktober is zo het begin geworden van wat wij ‘de Reformatie’ noemen: de Kerkhervorming.
Actualiteit
Te denken gevend wordt dit feest, als je je richt op de wijze waarop dit allemaal gebeurde en welke gevolgen het had voor de samenleving. Luther durfde de autoriteit van een instituut, dat eeuwenlang het leven had bepaalde en ook de politiek had gedomineerd, in vraag te stellen. Hij deed dat radicaal en wel op grond van een zelfstandige herlezing van de Heilige Geschriften. Hij gebruikte daarvoor de – toen – allermodernste inzichten en middelen. Hij greep terug naar de bronteksten, analyseerde die in de originele talen, plaatste ze in hun context en probeerde ze voor zichzelf te laten spreken. Dat is niet gelukt natuurlijk, want onmogelijk, maar toch: de poging is lovenswaardig. Ik vind dat wij dat vandaag weer veel te weinig durven: de Bijbel lezen met de inzichten en middelen van onze tijd, maar dit terzijde. Voor de verspreiding van zijn inzichten gebruikte hij de moderne media (boekdrukkunst) en greep hij naar de volkstaal (Duits). Hij en zijn medestanders schuwden ook het populisme niet. Met muziek (liederen), satirische teksten, cartoons, spotprenten (over de paus bijv, die ook vandaag nog pijn doen) zochten ze de steun van het volk. Met succes. Wat ze echter niet konden overzien, was dat hierdoor een zodanige polarisering ontstond dat het niet bij een binnenkerkelijke twist bleef. De discussie deinde uit over de hele samenleving en de tegenstellingen begonnen families, steden, landen en volken te verscheuren. Er ontstond een enorm ‘wij-zij’ denken, gecentreerd rondom geloofsopvattingen. Religie werd een partijnaam en omdat beide partijen absoluut zeker waren van hun gelijk, konden ze al snel niet meer samenleven op één stuk grond. Na een eeuw van strijd, die daarop volgde – en die natuurlijk met veel meer dan religie te maken had, maar toch – moest de kaart van Europa tenslotte hertekend worden om vrede te kunnen stichten. En de nieuwe grenzen konden niet anders getrokken worden dan langs religieuze lijnen. Religies hebben een samenbindende kracht, zeker, maar als die samenbindende kracht anderen uitsluit (verkettert) dan is precies dat aspect samenlevingsbedreigend.
Dus: Hervormingsdag is voor mij dus enerzijds een feest: Ik vier de triomf van het vrije denken en bijbels geïnspireerd geloven op in zichzelf gekeerde instituten. Anderzijds is het voor mij een waarschuwing: Sluit je nooit op in je eigen levensbeschouwelijk gelijk, maar probeer altijd te blijven zoeken samen met anderen, vooral met diegenen met wie je het oneens bent. Anders is het feest gauw afgelopen.
DW
