Patrick Loobuyck maaktt in een opiniestuk in De MORGEN (31/10) een interessant vergelijking tussen protestantisme en islam.
Wie weet spijkert er straks wel een dappere moslim(a) enkele kritische stellingen aan de poort van de Grote Moskee
Precies 500 jaar geleden hing Luther 95 stellingen aan de deur van de slotkapel van Wittenberg. Luther wilde in 1517 een binnenkerkelijke discussie opstarten, ondermeer over de aflaten die de Kerk verkocht als toegangsticket tot de hemel. Maar het draaide helemaal anders uit. De stellingen werden verspreid in Europa en vormden mee de basis voor de reformatie. Luther kreeg het niet alleen aan de stok met theologen en werd door de Kerk geëxcommuniceerd. Hij werd ook door Karel V vogelvrij verklaard. Keurvorsten schaarden zich achter Luther en er braken oorlogen uit. Het protestantisme was geboren en was tot 1585, de val van Gent en Antwerpen, ook hier in Vlaanderen invloedrijk aanwezig.
Vrijdenken
Luther dook onder in de Wartburg, die nog steeds te bezoeken is in Eisenach. Hij vertaalde er het Nieuwe Testament in het Duits. Deze tekst is van blijvende invloed geweest op het standaard Duits, maar was destijds revolutionair. Luther wilde de blijde boodschap die toen enkel in het Latijn bestond rechtstreeks bij de gelovigen brengen en de clerici als tussenschakel buitenspel zetten.Geloof was volgens Luther iets tussen God en het individu. Alleen het geloof en de goddelijke genade kunnen redding brengen. Met de gedachte dat iedereen vrij de Bijbel moet kunnen lezen, legt de reformatie een vroege basis voor het ontstaan van kritische Bijbelstudie, vrij (tekst)onderzoek, de vrijheid van geweten en de privatisering van het geloof. De reformatie wijst zo ongewild de weg naar secularisatie.
Tolerantie
Op het examen stel ik soms deze vraag: wat is de betekenis van de reformatie voor het ontstaan van de tolerantiegedachte in Europa? Het antwoord is niet dat protestanten toleranter waren dan katholieken. Calvijn, die andere hoofdfiguur van de reformatie, heeft in Genève ketters verbrand, Luther schreef ronduit antisemitische teksten en tal van katholieke kerkgebouwen in Vlaanderen en Nederland hebben een vernielende beeldenstorm moeten doorstaan. Het antwoord ligt veeleer hier: het succes van de reformatie had als gevolg dat de levensbeschouwelijke eenheid in Europa definitief uiteenviel. Tot dan was men er steeds in geslaagd om andersdenkenden uit te roeien, te vervolgen, te verdrijven of terug op het juiste katholiek spoor te krijgen. Dit is met het protestantisme niet gelukt en Europa werd gedwongen om over levensbeschouwelijke diversiteit na te denken. Niet van harte en niet vanuit een moreel ideaal van tolerantie en respect voor ieders gewetensvrijheid, maar uit bittere praktische noodzaak. Het alternatief was oorlog blijven voeren, maar dat kost geld, eist mensenlevens en zorgt voor instabiliteit.
Daar moest een einde aan komen. Zo laat keizer Karel V in 1555 de vrede van Augsburg ondertekenen. Lutherse regio’s krijgen bestaansrecht en elke regionale machthebber krijgt het recht om te bepalen of het katholicisme dan wel het lutheranisme de staatsgodsdienst is in zijn gebied. Cuius regio, eius religio – zo klinkt dat in het Latijn. En het wordt een kleine eeuw later in de Vrede van Westfalen (1648) letterlijk hernomen.
Het is natuurlijk nog maar een heel beperkte en problematische opvatting van tolerantie die hier verschijnt maar ze heeft wel de bedoeling om aanhoudend conflict en oorlog te stoppen en vrede te brengen. Nochtans werd dit toen niet begrepen als een morele stap voorwaarts. 1555 was voor Karel V absoluut een nederlaag en kort nadien treedt hij af in het Coudenbergpaleis waarvan de ondergrondse resten nog steeds te bezichtigen zijn in Brussel.
Leerprocessen
Met de reformatie ging een groep gelovigen in Europa het opeens doen zonder centraal leergezag, zonder instituut en zonder paus. Dat bracht een interessante dynamiek op gang. Gelovigen gingen voor zichzelf nadenken en gingen zelf met de teksten aan de slag. Dit ging alle kanten op. Zet drie protestanten bij elkaar en je krijgt drie kerken. Het protestantisme is tot op vandaag een heus allegaartje: van evangelisch spiritueel, creationistisch conservatief tot Kantiaans en liberaal vrijdenkend.
De Rooms-Katholieke Kerk aanvaardde pas tijdens het Tweede Vaticaans Concilie (1962-65) expliciet de scheiding tussen kerk en staat, het vrij onderzoek en de vrijheid van geweten en kwam op die manier in het reine met de uitgangspunten van de liberale rechtsstaat. Bij de protestanten ligt dat anders. Sommigen, zoals de rekkelijke remonstranten in Nederland hadden het al door begin 17de eeuw, anderen worstelen in de bible belt nog steeds met wetenschap en moderniteit. Ze hebben het moeilijk met de scheiding tussen kerk en staat en met de gelijkheid van man en vrouw, trekken de evolutietheorie in twijfel en weigeren inentingen voor hun kinderen.
Ik denk dat de islam in dat opzicht te vergelijken is met het protestantisme. Er is geen centraal leergezag en het leerproces om zich compatibel te maken met de moderniteit komt van onderuit en verloopt in verschillende snelheden. Sommige moslims zijn al op de kar gesprongen, anderen plooien zich terug op een letterlijke lezing van teksten en zweren bij de islambeleving zoals die kort na de profeet Mohammed in de praktijk zou zijn gebracht. Nog anderen zoeken ergens daar tussenin. En wie weet, spijkert er straks wel een dappere moslim(a) enkele kritische stellingen aan de poort van de Grote Moskee in Brussel.